چند پاره درنگ
در تاریخ سرزمین هایی از خاور ایران
گزارش و سگالش
1. هلنی ها یا یونانی ها در دوره سلوکی بر ایران چیره بودند. یکی از استان های عمده آنان استان خاوری به نام باکتریا به مرکزیت بلخ بود. باکتریا که مرکز سیاسی خاور ایران سلوکی بوده لابد آثار فرهنگی هم بر سرزمین ها و مردم خاوری داشته است. (من تا کنون فقط یک واژه در گویش بیرجندی یافته ام که یونانی است. یک کتیبه هم در حدود چنشت پیدا شده که مندرجات آن به زبان سغدی و یونانی است.)
2. به دوره ای که شاهنشاهی ساسانی مانویان را سرکوبید بیشتر کسانی که جان به در برده بودند به خاور زمین گریختند و تا حدود چین هم رفتند. آثار مانویان بر زبان، رسوم، و فرهنگ خاور ایران معلوم نشده، یا درست تر بگویم برای من معلوم نیست.
3. وقتی دیوار چین برای حفظ جان و مال ساکنان چین از تاخت و تازهای قوم های شمالی (در روزگاری دیرتر از ادوار تاریخی ایران ما) کشیده شد، آن قوم ها به غرب سرازیر شدند و در سر راه خود ساکنان آن نواحی را معروض حمله و کشتار کردند. آن مردم برای گریز از آن بلیه مدام به غرب تر گریختند و ساکنان ایران خاوری را دچار تنگنا کردند. چند صد سال بعد آن تاخت و تازها متشکل تر و پخته تر شد و به صورت حمله های مغولان به ایران نمودار گردید. (من ده ها واژه از گویش بیرجندی استخراج کرده ام که واژگان مغولی است. این به جز واژگان ترکی رایج در این گویش است. باغ طوغان یا طوغای هم که هنوز در بیرجند هست.) سرگذشت های مغولان در خاور ایران در کتاب ها درج است. اما آثار حکومت مغولی بر خاور ایران دانسته نیست.
4. امپراتوری کوشان حدود سیصد سال مقارن با سده های یکم تا چهارم ترسایی در نواحی خاور ایران امروز برقرار بود. کوشانيان بودایی مذهب بودند. از تاثیر ات کوشانها بر خاور ایران چنان که باید آگاهی نداریم. ربط آنان با شهر باستانی کش چیست? کشانيها که در شاه نامه فردوسی دوشادوش تورانیان با ایران می جنگند چه نسبتی با کوشانها دارند?
5. آبادی هایی با نام های نوکند، چهکند، شواکند، نوقند که دارای پسوند کند و قند است در جنوب خراسان زیاد است. همانندان این نام ها در شهرهای کهن خاوری در سغد و خوارزم کم نیست: تاشکند، سمرقند، قندهار.
چرا این نام های کهن در جنوب خراسان با این فراوانی به کار آمده است? جنوب خراسان چه پیوندهایی با سغد و خوارزم داشته است?
6. با ادامه استیلای اسلام بر ایران و قوی تر شدن مدام نیروی اسلام و اسلامیان، آن پاره از مردم ایران که بر پیروی دین نیاکانی استوار ایستاده بودند از صفحات باختری به مرکز و از مرکز به خاور ایران کشیدند و سرانجام سر از هندوستان درآوردند که همسایه خاوری ایران بود. (پاکستان، دولت جوانی است که پس از جنگ دوم بین المللی تاسیس شد.) گروه هایی از آنان در جاهایی در خاور لنگر انداختند. چون کرمان و یزد. عده هایی هم نماندند و رفتند. پی و بنای ایران فرهنگی در هندوستان با حرکت این امواج مهاجران ایرانی به هند ریخته شد. اما آنان در مسیر خود برای رسیدن به ساحل امن و امانی در هند بایستی از خراسان و شمال بلوچستان گذر می کردند. آثار زیست آنان در خاور ایران در واژگانی که در گویش های محلی بر جا مانده و در رسم ها و آدابی که در آبادی ها و شهرهای خاور ایران تداول دارد مشهود و معلوم است. اما تاریخ خاور ایران از این باره هم کاویده نشده تا بدانیم چه بخش هایی از روزگاران خاور تا چه اندازه زرتشتی بوده است.
7. شهر بجستان در میانه خراسان قرار دارد. در باره نام این شهر گفته شده که بغستان به معنای شهر بغ ، شهر خداوند، بوده که در مرور دهر و نیز به اقتضای زمانه ها به صورت بجستان درآمده است. در دنیای اسلامی شهر خداوند (بیت الله - مکه مکرمه) والاترین شهرهاست. شهر پیامبر (مدینه النبی) در مرتبه پس از آن قرار می گیرد. باید پرسید اگر دنیای زرتشتی دارای شهر خدا بوده (بغستان) این شهر در جغرافیای دینی زرتشتی و در جغرافیای سیاسی و تاریخی ایران چه منزلتی داشته است؟ چنان شهری در چه دورانی از تاریخ ما برقرار بوده است؟ چرا و چه گونه شهر خدا در خاور تاسیس شد و چرا و چه گونه از میان رفت؟ آثار این شهر خدا بر حیات خاور ایران کاویده نشده است.
8. مزارهای فراوانی در خراسان هست که در برخی از آن آیین های دینی مرتبط با آب برگزار می شود. این مزارها به مرور زمان به نام های عربی نامیده شده و به شخصیت هایی در دین اسلام پیوسته شده است. اما آیین های آب به روزگاران کهن ایران و به آیین آناهیتا مربوط است. این مزارها و آیین ها چه قدمتی دارد؟ به کجای زندگی ایرانی مربوط می شود و چه آثاری داشته و آثار امروز آن چیست؟
9 . در گویش محلی بیرجند به تکرار شنیده بودم که، به هزل یا به جد، گفته می شد: «بلوچ و خَلَچ.» قوم بلوچ را می شناسیم. اما خَلَچ چه کسانی بوده اند؟ مارکوارت در جغرافیای بطلمیوس می نویسد که خَلَچ ها از شاخه های هپتالیان بوده اند. (به نقل از مفاتیح العلوم خوارزمی.) اینک پرسش: نام این شاخه از هون ها، یا هپتالیان، از چه روزگارانی و بنا بر چه رابطه ای وارد گویشی محلی در خاور ایران شده است؟
10 . فردوسی در شاه نامه از دو قوم کوچ و بلوچ به دنبال همدیگر نام می آورد. سپاه کوچ و بلوچ به فرماندهی اشکش در جنگ ها به طرفداری ایران شرکت می کرده اند. یکی از دهات اطراف بیرجند «کوچ» نام دارد. خاندان هایی هم به نام خانوادگی کوچی در آن سامان هستند. ربط نام این روستا با قوم باستانی کوچ در شاه نامه چیست؟
11. دیگر آبادی پیرامون بیرجند که آن هم پیشینه چندین هزار ساله دارد «کوشکَک» است. به معنای کوشکِ کَک. کاخِ کَک. و این نام، همان کَک کُهزاد باستانی است که از زال و امارت سیستان باج می گرفت تا آن که رستم برآمد و او را از میان برداشت. کَک شاید با کورنگ ها همروزگار بوده که پادشاهان باستانی خاور ایران بوده اند و گزارش هایی در باره ایشان، از جمله، در گرشاسپ نامه اسدی توسی و نیز در احیاالملوک آمده است. در افسانه های محلی در باب کَک شنیده بودم که بر کوهی بوده و به جانب هر آن کس که قصد برآمدن بر کوه او می داشته سنگ های گران می انداخته است. (شباهت با گالیکولا، پهلوان یونانی، بازنوشته در نمایشنامه آلبر کامو). در شاه نامه مصحَح دکتر دبیر سیاقی و نیز در احیاالملوک گزارش هایی از زندگی و روزگار کَک هست. اکنون باید بررسید که چرا و در چه روزگار، کَک کوهزاد بدین جا منزل داشته است؟ چه مناسباتی، چه تاریخی، و چه افسانه هایی در اطراف او و زندگی جمعی خراسانیان می چرخد؟
12 . مسعودی در تنبیه و الاشراف می نویسد که لقب پادشاهان زابل «زنبیل» است. احیاالملوک نام این شاهان را «رتبیل» ثبت کرده است. شاهان زابل یا زابلشاهان چه کسانی، چه سلسله ای بوده اند؟ روابط آنان با سرزمین شمالی، امارت قهستان یا قاینات، چه گونه بوده است؟
13 . زابل در بخشی از روزگاران کهن مرکز امارت سیستان و در تحت حاکمیت خاندان سورن بوده است. سورنا، سردار پیروز جنگ کاره (حران) با روم، در عصر پارت ها، از اعضای همین خاندان است. نیاکان رستم که زال و سام و نریمان و . . . باشند از رهبران امارت سیستان اند. مناسبات آنان با شمال چه بوده است. در پیرامون بیرجند افسانه ای شکل گرفته که ده «دُرُخش» اصلا چراگاه و دره رخش رستم بوده است؟ (کاری به معنای اوستایی این نام ندارم). اما مبنای پرداختن این افسانه چه بوده است؟ از تاریخ خراسان مقارن با امارت سورن ها در سیستان چه اطلاعی در دست است؟
14 . ابن خردادبه و نیز بلاذری نوشته اند که کابلشاه وظیفه داشت سالانه 2000 برده غوزی برای عبدالله طاهر (از طاهریان) بفرستد. یعنی مقارن سلطنت طاهریان در خراسان، حکومت کابلشاهان هنوز هم در خاور برقرار بوده است.
پیشینه این کابلشاهان دور و دراز است: نیرنگی که برای کشتن رستم پیاده شد به همدستی نابرادری او شغاد با شاه کابل بود که خراج گزار امارت سیستان بود. پس دست کم، یکی از کابلشاهان، که نامش را هم نمی دانیم، در گزارش فردوسی چنان کرده که رفتار سیاسی او (تبانی برای قتل رستم) بر سیر تاریخ ایران اثر گذاشته است. این گزارش، پیشینه کابلشاهان را تا هزاران سال قبل می رساند. سر دیگر آنان را مقارن با طاهریان پیدا کرده ام که از حدود سال 200 قمری در خراسان حکم راندند. یعقوبی در البُلدان از شهر کابلشاه خبر داده که شهری استوار است و به روزگار خلافت هارون الرشید سپاهیانی برای تصرف آن رفتند. وی نوشته که کابل اکنون ناگشوده است. از آثار و مناسبات بین خراسانیان و کابلشاهان چه در دست است؟
--
محمود فاضلی بیرجندی
--
اين نامه به دنبال عضو يت شمادرگروه كتابهاي رايگان فارسي ارسال شده است.
وبلاگ ما:
http://persianbooks2.blogspot.com آدرس ارسال نامه:
persianebooks@googlegroups.com
برای قطع اشتراك :
persianebooks+unsubscribe@googlegroups.com
مطالب وكتابهاي مروج خشونت وتجزیه طلبی و تروریسم ،ضد دولتي وضدديني و کتب قابل خرید دربازاررسمی ایران و کتب چاپ خارج(مشمول کپی رایت) براي اين گروه ارسال نخواهد شد.
لطفا موقع ارسال نامه به گروه حتما این موارد را درنظر بگیرید و لطفا موضوع نامه را نيزبه طور كامل ذكر كنيد
و از نوشتن به رسم الخط فینگلیش پرهیز کنید.
http://groups.google.com/group/persianebooks?hl=en برای کمک به ارتقاء فرهنگ کتابخوانی، نامه های گروه را براي دوستان كتابخوان خود بفرستیدواز آنها بخواهید که در گروه عضو شوند.
خبر خوان وبلاگ:
http://feeds.feedburner.com/ketabxaneh آدرس گزیده مطالب جالب ديگر تارنماها:
http://persianbooks-harfha.blogspot.com برای یافتن شرایط عمومی وپرسش و پاسخ ها از این آدرس استفاده کنید:
http://book-faqs.blogspot.com ---
این پیام را به خاطر این دریافت کردید که برای مبحثی در گروه «کتاب های رایگان پارسی» در گروه Google ثبت‌نام شده‌اید.
جهت لغو اشتراک از این گروه و قطع دریافت ایمیل از آن، ایمیلی به
persianebooks+unsubscribe@googlegroups.com ارسال کنید.
برای پست به این گروه، ایمیلی به
persianebooks@googlegroups.com ارسال کنید.
از این گروه در
http://groups.google.com/group/persianebooks بازدید کنید.
برای گزینه‌های بیشتر از
https://groups.google.com/d/optout بازدید کنید.
